در مقالهه قبل خواندیم که اگر حتی مخاطب جدی موسیقی سنتی یا هنرجوی آموزشگاه موسیقی هم نباشید، حتماً نام «دستگاه»ها و «گوشه»های موسیقی به گوش‌تان خورده است.
همه ما به‌عنوان علاقه‌مندان موسیقی ایرانی -که آن را به صورت حرفه‌ای و آکادمیک دنبال نمی‌کنیم-
همیشه دوست داشته‌ایم بدانیم این دستگاه های موسیقی ایرانی و گوشه‌ها چیست‌اند و در آنها چه می‌گذرد؟
هر کدام چه حال و هوایی دارند؟
چرا نام یکی چهارگاه است و دیگری شور؟ چرا یکی بیات اصفهان نام دارد و آن یکی شوشتری؟
این اسامی از کجا آمده‌اند؟ اصلاً چه کسی اینها را ابداع یا کشف کرده است؟
قطعه‌ای که در ماهور ساخته شده با قطعه دیگری که در شور ساخته شده، چه تفاوت‌هایی دارد؟
کدام‌یک از قطعات معروف و پاپیولار در مایه‌های موسیقی ایرانی ساخته شده‌اند؟
و ده‌ها سوال دیگر که همیشه برای مردم عادی و علاقه‌مندان موسیقی وجود داشته است.
سایر دستگاه های موسیقی ایرانی
دستگاه همایون
«مجید کیانی»، دستگاه همایون را ادامه روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید می‌داند.
این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد؛
ولی با این حال، زمینه اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است.
همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود.
گوشه‌های ردیفی این دستگاه عبارت‌اند از: چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم، زنگ شتر، چکاوک، طرز، بیداد، نی‌داوود،
سوز و گداز، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، شوشتری، جامه‌دران، راز و نیاز، میگلی، رنگ فرح و…
دستگاه سه‌گاه
روح‌الله خالقی می‌گوید: «سه‌گاه آوازی است بی‌نهایت غمگین و ناله‌های جان‌سوز آن، ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند
و از راز و نیاز عاشقانِ دوری‌کشیده و از بیچارگی بی‌نوایان و ضعیفان گفت‌وگو می‌کند.»
اما مجید کیانی «سه‌گاه» را سپیده‌دم، پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان می‌داند.
این دستگاه -که تمام کشورهای مسلمان آن را دارند- بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید، مناسب است.
آواز سه‌گاه بسیار غم‌انگیز و حزن‌آور است. گوشه‌های مهم این دستگاه عبارت‌اند از: درآمد، مویه، زابل، مخالف، حصار و…
مقاله دستگاه های موسیقی ایرانی (سری اول) را از دست ندهید
راستپنجگاه
می‌گویند زمانی که در دوران قاجاریه ردیف موسیقی ایرانی تدوین می‌شد،
تدوین‌کنندگان آن ابتدا تعداد زیادی از گوشه‌ها را در دستگاه‌های ماهور، شور و متعلقات آن (همایون، اصفهان، سه‌گاه، چهارگاه و نوا) تقسیم کرده‌اند
و آنچه باقی مانده را در دستگاه راستپنجگاه قرار داده‌اند.
حدس دیگر آن است که دستگاه راستپنجگاه در واقع برای مرحله عالی فراگیری موسیقی ایرانی تدوین شده بوده
تا نوازندگان برتر به کمک آن، با رموز مرکب‌نوازی و مرکب‌خوانی آشنا شوند.
فرهاد فخرالدینی، «راست و پنج‌گاه» را به این معنی می‌داند که نیمه اول گام آن، همان «راست» است
و نیمه دوم از پنج مقام مختلف مشتق شده است:
این پنج مقام (یا دستگاه) عبارت‌اند از ماهور، شور، نوا، سه‌گاه و همایون.
از آنجا که از طریق گوشه شوشتری در دستگاه همایون می‌توان به گوشه منصوری در چهارگاه رفت،
راستپنجگاه عملاً امکان جابه‌جایی و مدگردی بین تمام دستگاه‌های موسیقی ایرانی را فراهم می‌کند.
از همین رو، این دستگاه در مرکب‌خوانی به کار می‌رود.
