در مقاله های قبلی آموختیم که دستگاه موسیقی در حقیقت توالی خاصی از پرده های موسیقی است که ترکیب آن ها حس و حال خاصی را به مخاطب میدهد.
دستگاه موسیقی متشکل از گوشه های موسیقی است.
شروع نواختن دستگاه موسیقی با درآمد صورت میگیرد
سپس به اوج یا مخالف دستگاه ادامه پیدا میکند
و در نهایت به فرودد یا کوشه های پایانی دستگاه خاتمه پیدا میکند.
هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی که در آموزشگاه حوانندگی آشنا میشویم عبارت اند از:
دستگاه سه گاه ، دستگاه چهارگاه، دستگاه همایون ، دستگاه ماهور ، دستگاه شور ، دستگاه نوا ، دستگاه راست پنج گاه.
نوا دستگاهی است که به اعتدال معروف است.
به این معنی که در خو ش نه شای بیش از اندازه دارد نه حزن و اندوه.
به همین علت است که اسم دیگر آن آواز خوب است و معمولا ر پایان محالس خوانده میشود.
معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى کند.
این دستگاه دارای تفاوت در نت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن می باشد.
فواصل درجات نوا بر گام مینور تئوریک منطبق است. گام نوا از تونیک «سل» به قرار زیر است:
سل – لا – سی بمل – دو – ر – می بمل – فا – سل
امروزه مقام نوا را مثل متعلقات شور اجرا می کنند و این تحریف به مرور در موسیقی ایران انجام گرفته و احتمالا در دورۀ قاجار این شکل تثبیت یافته است.
هنوز هم نوازندگان دوتار و تنبور خراسان و کرمانشاه دستگاه نوا را به خلاف نوازندگان امروزی به شکل اصلی و قدیمی اش اجرا می کنند.
واژه نوا از ریشه پهلوی نواک گرفته شده .
به زبان پهلوی به معنای آوا و صوت بوده ملودی نوا شباهت به درآمد های ابوعطا افشاری بیات عجم و پنجگاه دارد
و اگر نوازندگان و خوانند گان مراقب نباشند این ملودی ها با هم تداخل می کنند.
آشنایی با گوشه های نوا در آموزشگاه موسیقی
گوشه دوبیتی
همانطور که از اسم گوشه پیداست از ملودی های منطق لرستان است که این نوع ملودی ها با اشعار دوبیتی در مراسمی خاص خوانده می شوند.
در مورد گوشه کرشمه و نغمه و نیریز نت شاهد گوشه دویبتی و نغمه درجه اول گام نوا است
و گستره ملودی تا درجه دوم گام نت شاهد گوشه کرشمه روی درجه اول گام نوا
و گستره ملودی تا در جه سوم گام می رسد .
نت شاهد گوشه های تخت طاقدیس و نیریز درجه اول گام نوا را اشغال می کنند و گستره ملودی تا درجه چارم گام نوا می رسد.
گوشه نستاری
نستوریان فرقه ای از ترسایان که آنان را کافر می دانستند و آنان از عقاید نستوریوس پیروی می کردند
و به همین دلیل نستوری یانستاری خوانده شده اند نستوریان امروزه به کلدانی و آسوری معروفند .
زبان و مذهب ا ایشان نوعی از زبان ساریانیست .
گوشه مسیحی
لغت مسیح از ریشه عبری گرفته شده و به معنای نجات دهنده و مسیحی کسی که دارای دین مسیح باشد .
نوعی نیایش در هنگام مراسم خوانده می شود که ملودی آن به این گوشه که امروز در ردیف ما ثبت شده و در افشاری و نوا اجرا می شود شباهت دارد .
نت شاهد یعنی نتی که بیشر از سایر نت ها بصدا در می آید روی درجه اول گام نوا و گستره ملودی تا درجه پنجم.
منظور از گام نوا گامی است که از آنجا آواز نوا را می خوانند یعنی درجه چهارم گام شور.
گوشه گردانیه
گردانیه تعاریف بسیاری دارد آنچه که از معنی آن پیداست از گردان و مصدر گردانیدن می آید.
گردانه دهی است از دهستان منگور شهرستان مهاباد و می توان گفت گردانیه آوازی که منسوب است به ناحیه گردانه کردستان ایران در آواز گردانیه نت ایست آن اهمیت زیادی دارد.
چرا که ملودی آن بطوری بنا شده که روی درجات هفتم -ششم -پنجم بصورت گام پایین رونده ایستهایی دارد
نت شاهد آن روی درجه سوم گام نوا و گستره ملودی تا در جه پنجم است.
گوشه مثنوی نوا
مثنوی نوا با سایر آوازهای مثنوی که در دستگاه ماهور و یا راست پنجگاه اجرا می شود فرق دارد .
مثنوی نوا بطور مستقل در آواز نوا نمی خوانند بلکه بصورت شاه ختایی در گام نوا می خوانند راجه به گوشه بیات راجه قبلأ گفته شده و همینطور گوشه نیشابورک نت های شاهد هر کدام از این گوشه ها روی گام نوا به ترتیب درجات دوم و سوم هستند
و گستره ملودی هر کدام تا درجه پنجم گام نواست .
یک نکته مهم این است در گوشه نیشابورک در اول ملودی از درجه چهارم گام شروع شده و روی درجه سوم شاهد می شود و در بیات راجه بهمین صورت است فقط از روی درجه چهارم به دوم گام می رود.
گوشه گوشت
در آموزشگاه خوانندگی گوشت را با حالتی خاص در دستگاه نوا می خوانند فاصل آن حالتی به گام دستگاه سه گاه پیدا می کند
و اگر خواننده و یا نوازندگان محترم تسلط کافی نداشته باشند و مدت زیادی در این گوشه بمانند از گام نوا خارج می شوند و کاملأ در سه گاه می مانند و خروج از سه گاه مشکل می شود .
آواز گوشت نوعی ملودی هنگام نیایشهای اوستایی داشته نت شاهد درجه چهارم گام نوا بوده ونت ایست درجه هفتم گام نوا می باشد یعنی یک نتد زیر تونیک و شاهد نوا نت ایست در گوشه گوشت از نت شاهد با اهمیت تر است .
گستره ملودی تا نیم دانگ نوا می باشد در مورد گوشه های عراق -حزین – شکسته قبلأ توضیح داده شده
و در مورد آنها در دستگاه ماهور مفصلأ صحبت خواهم کرد ولی موقعیت این گوشه ها در دستگاه نوا از نظر نت ایست به این شرح می باشد:
۱- نت شاهد گوشه عراق درجه چهارم گام نوا را اشغال می کند و گستره ملودی تا درجه هفتم گام نواست نت ایست ملودی عراق با نت شاهد نوا کاملأ منطبق هستند
۲- نت شاهد در حزین درجه چهارم گام نوا را اشغال می کند و گستره ملودی تا درجه ششم گام نواست
۳- نت شکسته در جه پنجم نواست و گستره ملودی تا درجه هشتم یعنی اوج آواز شکسته
گوشه نهفت
نهفت نام یکی از مقامات موسیقی قدیم ایزان است که با مقام حجاز – عراق -و بزرگ مناسب بوده
امروزه نام یکی از گوشه های دستگاه نواست که حالت ملودی آواز نوا را تغییر نمی دهد قدما این آواز را خراباطی و قابل برای استراحت در شب می دانستند
و اگر نهفت را تعریف کنیم به معنای پنهان و پوشیده و جایی که شب را استراحت می کنند
و می بینیم که همچنان انتخاب این نام برای این گوشه بی ربط نیست.
گوشه ملک حسنی
حسینی با کمی اندک تغییر در نوا اجرا می شود این گوشه از درجه پنجم گام نوا شروع می شود و گستره ملودی تا درجه هشتم گام نوا می رسد.
گوشه مجسلی
مجسطی نام کتابی است که موبدان زرتشتی ایرانی دستوراتی را در آن برای عبادت تدوین کردند
و چون نام موبد مجس بوده کتاب و مجموعه آنرا مجسطی می گویند .
در ردیف موسیقی ما به نام مجسطی آمده و در طول زمان به مجسلی شکل گرفته راجع به گوشه های عشاق -و رهامی در آواز شور صحبت شده
ولی ما در آموزشگاه موسیقی از نقطه نظر نت ایست و شاهد در دستگاه نوا آنها را برسی می کنیم:
۱- نت شاهد عشاق درجه پنجم گام نوا را اشغال می کند و نت ایست روی درجه دوم گام نواست گستره ملودی تا درجه هفتم گام می رسد
۲-رهامی همان گوشه رهاویی در شور است .
گوشه رهاویی گوشه مهمی است که توسط این گوشه به آواز ترک و افشاری می توان برگشت نت شاهد روی درجه ششم گام نواست و گستره ملودی تا درجه چهارم
گوشه شاه ختایی
به ناحیه ای در شمال چین منچوری منطقه ای به نام ختا اطلاق می شود .
ریشه این نام از نام یکی از قبایل مغول می آید که کم کم در طول تاریخ آن را با ت مینویسند و این گوشه را موسیقی دانان ایرانی در دربار مغول اجرا می کردند.
