آواز یا نغمه اصطلاحی است در موسیقی سنتی ایرانی و در آموزشگاه موسیقی خوانندگی که برای توصیف مجموعه‌ای از گوشه‌ها به کار می‌رود
که معمولاً در کنار هم و مستقل از یک دستگاه اجرا می‌شوند.
لفظ «آواز» دست کم در دو معنای دیگر نیز به کار می‌رود که یکی فرم موسیقی آواز است
و دیگری شکل خاصی از فرم آواز که متر مشخصی ندارد.

موضوع این مقاله هیچ کدام از این دو نیست بلکه مفهوم خاص «آواز» در موسیقی ایرانی به عنوان جزئی از طبقه‌بندی ردیف موسیقی ایرانی است.
این ابهام در معنای لفظ آواز، خود موضوع نقد منتقدان بوده‌است.

آوازهایی که معمولاً در ردیف موسیقی ایرانی نام برده می‌شوند عبارتند از :
آواز ابوعطا، آواز دشتی، آواز افشاری، آواز بیات ترک، و آواز اصفهان (یا بیات اصفهان)؛
در برخی ردیف‌ها نیز از آواز بیات کرد و آواز شوشتری نام برده می‌شود.

متداول‌ترین تقسیم‌بندی ردیف شامل هفت دستگاه و پنج آواز است
و در بیشتر ردیف‌ها، آوازهای ابوعطا، دشتی، افشاری و بیات ترک از متعلقات دستگاه شور دانسته می‌شوند
و بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون، اگر چه برخی اصفهان را نیز به شور مرتبط می‌دانند.

بررسی انواع آواز سنتی در آموزشگاه موسیقی

آواز افشاری

آواز افشاری منسوب به ایل افشار از طوایف ترک ایرانی و از متعلقات چهارگانه دستگاه شور (به همراه ابوعطا، دشتی و بیات‌ترک) است.
افشاری آوازی است محزون و غم‌انگیز و حالتی بسیار خوش و دل‌پسند دارد.
افشاری را مملو از شکایات و غم و اندوه دانسته‌اند. کرشمه، جامه‌دران، بسته‌نگار، قرایی، مثنوی پیچ،
نهیب، عراق، حصار، مسیحی، تخت طاقدیس و صدری، قره‌باغی، و شاه ختایی از گوشه‌های مطرح این آواز به شمار می‌آیند.

آواز ابوعطا

آواز ابوعطا، یکی دیگر از آوازهای چهارگانه متعلق به دستگاه شور است.
ابوعطا با اسامی دیگری مانند «سارنج» (صلحی) و «دستان عرب» نیز شناخته می‌شود.
انسان با گوش دادن به ابوعطا به فکر فرو می‌رود و به مسائل پیرامونش می‌اندیشد.

ابوعطا در محدوده حجاز دارای نغمه‌هایی نزدیک به الحان عربی است.
اما آواز ابوعطا خود، مورد پسند ایرانیان است. با اینکه ابوعطا با نام «دستان عرب» هم شناخته می‌شود
و در گوشه‌هایی بسیار به نغمه‌های عربی نزدیک است، اما دستگاه ابوعطا دستگاهی کاملاً ایرانی و اصیل به شمار می‌رود.

آواز بیات‌اصفهان

روح‌الله خالقی، آواز اصفهان را «گاهی شاد و گاهی غمگین» می‌خواند و حالت آن را «بین غم و شادی» توصیف می‌کند.
ایستادن روی درجه دوم گام اصفهان (گوشه بیات‌راجه) حالت خاصی شبیه به گوشه بیداد همایون به آهنگ می‌دهد که از نظر نت‌بندی مانند یکدیگر هستند.

برخی زمان مناسب برای گوش فرادادن به آواز اصفهان را قبل از طلوع آفتاب می‌دانند
و به همین دلیل نیز حس آن را مناجات‌گونه و متفکرانه بیان می‌کنند.
رنگ اختصاص‌یافته به این آواز، سبز روشن و عنصر آن شعله آتش است.
آواز اصفهان یا بیات اصفهان یکی از آوازهای پنج‌گانه موسیقی سنتی ایرانی است.
برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی از متعلقات همایون دانسته‌اند.

آواز بیات‌ترک

بیات‌تُرک از آوازهای چهارگانه دستگاه شور است.
شاید مهم‌ترین و بارزترین نمونه‌ای که ایرانیان از بیات‌ترک در ذهن دارند، اذان معروف مرحوم رحیم موذن‌زاده اردبیلی است
که روزانه هزاران بار از رادیو و تلویزیون و گل‌دسته‌های سراسر ایران پخش می‌شود
و نه‌تنها طراوت خود را از دست نداده، بلکه هر بار شنیدنش تازگی دارد.

آواز دشتی

آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور است که آن را «آواز چوپانی» نیز نامیده‌اند.
این آواز علی‌رغم اینکه غم‌انگیز و دردناک است اما در عین حال، لطافت و ظرافت بسیار دارد.
هرچند که آواز دشتی، امروزه بین مردم گیلان رواج یافته و گوشه‌هایی مانند دیلمان و گیلکی متعلق به شمال ایران است،
اما اصل آواز دشتی متعلق به منطقه دشتستان در جنوب کشور است
و دردهای زمانه و روزگار پر از مشقت و سختی عشایر و چوپانان و مردمان کوهپایه‌نشین زاگرس را روایت می‌کند.

شوشتری

شوشتری گوشه‌ای است از دستگاه همایون.
از همایون دو گوشه مشتق می‌شوند: یکی گوشه «شوشتری» و دیگری «اصفهانی».
شوشتر روی تمام دستگاه‌های موسیقی ایران آهنگ‌های محلی دارد و برای هر کدام از دستگاه‌های موسیقی ایران، یک ردیف محلی در شوشتر اجرا می‌شود.
این در حالی است که در شهرهای دیگر، تنها روی یک یا دو دستگاه از موسیقی ایران ردیف محلی دارند؛
یعنی آواز محلی را موافق یک یا دو دستگاه می‌خوانند.
اما در شوشتر موافق همه دستگاه‌ها آهنگ محلی دارند.
اغلب باغبان‌ها، بافنده‌ها، معمارها و بیشتر مردم در شوشتر، موسیقی را خوب می‌دانند و خوب می‌خوانند.