دستگاه چهارگاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه از نظر علم موسیقی یکی از مهم ترین و زیباترین مقامات ایرانی است.
عده ای از صاحب نظران کلاس آموزش خوانندگی دستگاه چهارگاه را به خاطر این که دارای دو دانگ متقارن است، دستگاه اصلی می دانند.

برخلاف برخی دیگر از دستگاه‌ها، دستگاه چهارگاه همنام یکی از مقام‌های قدیم موسیقی ایرانی نیست.
درجات چهارگاه نیز با درجات اصلی هیچ یک از مقام‌ها مطابقت ندارند.
با این حال لفظ «چهارگاه» محدود به ردیف موسیقی ایران نیست و در موسیقی‌های مبتنی بر مقام نیز به کار می‌رفته‌است.
در موسیقی عربی ، چهارگاه جزو زیرشاخه‌های خانوادهٔ عجم طبقه‌بندی می‌شود .
اگرچه مقام دیگری به نام «چهارگاه ترکی» نیز وجود دارد که در خانوادهٔ حجاز طبقه‌بندی می‌شود.
در موسیقی ترکی نیز چهارگاه یکی از مقام‌های سیزده‌گانهٔ اصلی دانسته می‌شود
به لحاظ فواصل موسیقی، چهارگاه در موسیقی ترکی، عربی و ایرانی مفهوم یکسانی نیست.
با این حال می‌توان بین این مفاهیم با کمک مقام‌های زنگوله و حجاز تا حدی ارتباط برقرار کرد.

ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل شده است.
بخش اصلی آن شامل هفت دستگاه و بخش فرعی آن شامل پنج آواز است.
نام هفت دستگاه عبارت است از شور، همایون، سه‌گاه، چهارگاه، نوا، ماهور و راست پنجگاه
و نام پنج آواز عبارت است از ابوعطا، افشاری، بیات ترک، دشتی و اصفهان .
هر کدام از این دستگاه‌ها و آواز‌ها حال و هوا و طرفداران خاص خودشان را دارند.
این هفت دستگاه، موسیقی اغلب نواحی ایران را در آموزشگاه موسیقی تهران دربر می‌گیرند.
در این مقاله به معرفی دستگاه چهارگاه پرداخته‌ایم، اما قبل از بررسی و معرفی دستگاه چهارگاه ابتدا لازم است بدانیم کلمه دستگاه در موسیقی به چه معنا و مفهومی است.

این مقاله را از دست ندهید : آشنایی با گوشه های دستگاه ماهور

واژه دستگاه از زمان دوره قاجار در موسیقی ایرانی رواج یافته است و تا قبل از آن به جای دستگاه از واژه‌ی مقام استفاده می‌کردند.
دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است.
در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را داشته است.

موسیقی امروزی ایران شامل تعدادی آهنگ یا لحن است.
این تعداد آهنگ که در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شود،
بر حسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است.

تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است.
همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند.
آواز‌های های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور و آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون هستند.

دستگاه چهارگاه در آموزشگاه موسیقی تهران

از نظر علم موسیقی دستگاه چهارگاه یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است
عده‌ای نیز به خاطر ارتباط زیاد دستگاه چهارگاه و دستگاه سه‌گاه این دو را با هم برادر می‌دانند؛
بعضی از دستگاه‌ها به زمان مشخصی از روز تعلق دارند و معمولا آن موقع روز است که شنیدنشان به دل آدم می‌چسبد.
چهارگاه دستگاهی است که کاملا به صبح‌ها اختصاص دارد. کافی است یکی از آهنگ‌های این دستگاه را اول صبح یا در زمان خمودگی و کسالت گوش کنید تا انرژی‌تان برای یک روز کامل جفت و جور شود.
این دستگاه گاهی نیز غم‌انگیز و دل‌شکسته و با توشه‌ای از متانت و وقار همراه است.
می‌توان گفت آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست.

نحوه ساختن یک گام چهارگاه در کلاس آموزش خوانندگی

دستگاه چهارگاه مانند گام ماژور غربی است با این تفاوت که درجه‌ی دوم و ششم ربع پرده کم می‌شود.
مثلا چهارگاه دو مانند گام دوماژر است ولی درجه دوم (نت ر) و درجه ششم (نت لا) ربع پرده کم می‌شود.

ویژگی‌های گام چهارگاه

گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده است، چرا که در دو حالت دارای محسوس است.

چهارگاه را گامی کاملاً ایرانی و خالص می‌دانند.

گام چهارگاه با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد چرا که مانند گام بزرگ بالا رونده است.

تمام گوشه‌های سه‌گاه را می‌توان در چهارگاه با تغییر مقام اجرا کرد. البته گام چهارگاه چند گوشه مخصوص به خود دارد که در گام سه‌گاه اجرا نمی‌شود.

گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه به ترتیبی که در ردیف نواخته می‌شوند، عبارتند از:

درآمد: نت شاهد و نت خاتمه درجه اول است.

زابل: نت شاهد درجه‌ی سوم و نت ایست درجه سوم یا اول است. از طریق این گوشه می‌توان به دستگا‌های دیگر وارد شد.

مویه: نت شاهد درجه سوم است و درجه پنجم ربع پرده کم می‌شود. نت ایست هم درجه چهارم می باشد.

حصار: با این گوشه می‌توان وارد چهارگاه درجه پنجم شویم. نت ایست درجه پنجم می‌باشد.

مخالف: نت شاهد درجه شش و نت ایست درجه چهار یا شش می‌باشد.

منصوری: نت شاهد و نت ایست درجه هشتم (همان درجه اول ولی در اکتاو) است، مثل درامد، ولی در اوج زده می‌شود.

زنگوله: در ردیف موسیقی از آن به فرنگ هم نام برده شده قطعه‌ای است در وزن ۶/۸ که در ادامه قطعه پیش زنگوله می‌آید.
نت شاهد آن روی تونیک (درجه اول) چهار گاه است و گستره ملودی تا درجه پنجم گام چهارگاه است.