از اولین نوا‌های موسیقی می‌توان به صداهایی که در طبیعت می‌شنویم مانند صدای دریا و آبشار، صدای وزش باد، برخورد برگ‌های درختان، آواز پرندگان و… اشاره کرد.
انسان‌‌های ماقبل تاریخ (قبل از داشتن خط و زبان) به وسیله حنجره خود، صداهای طبیعت را تکرار می‌کردند و بعد‌ها با دمیدن در شاخ یا استخوان تو خالی حیوانات، تنه تو خالی درختان یا صدف موجودات دریایی، اصوات قوی‌تری را ایجاد کردند.
آن‌ها از این اصوات برای اعلام خطر، ایجاد ارتباط و خبررسانی یا ایجاد ترس در دل دشمن و حیوانات بهره می‌بردند.
رفته رفته این آلات ارتقا پیدا کرده و تبدیل به ساز‌های کامل امروزی شدند.

به طور کلی ساز‌های مورد استفاده در ایران را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:

ساز‌های مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
ساز‌های مورد استفاده درموسیقی نواحی ایران

معرفی تار در کلاس آموزش تار

تار از ساز‌های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه و فلز استفاده شده و طول آن حدود ۹۵ سانتی‌متر است.
نوازنده، تار را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می‌دهد و با مضرابی که در دست دارد به سیم‌ها زخمه می‌زند.
تار ایرانی شامل ۶ سیم از جنس فلز است که معمولا سیم‌های اول و دوم باهم و سیم‌های سوم و چهارم هم باهم کوک می‌شوند.
سیم پنجم همصدای سیم‌های اول و دوم و سیم ششم یک اکتاو بم‌تر از سیم‌های اول و دوم کوک می‌شود.
وسعت معمول صدای تار تقریبا سه اکتاو بوده و نت نویسی تار با کلید سل خط دوم است.‌

اجزای تشکیل دهنده ساز تار:

کاسه‌ی طنینی
پوست
خرک
دسته
سرپنجه
گوشی‌ها
شیطانک
دستان‌ها
سیم گیر

سه تار

از ساز‌های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می‌شود.
سه تار را از خانواده تنبور دانسته‌اند، ولی امروزه به ساز تار نزدیک‌تر است.
نوازنده، سه تار را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می‌دهد و سر انگشتان دست چپ را در طول دسته روی دستان‌ها حرکت می‌دهد.
سه تار را به علت سبکی وزن، ایستاده هم می‌توان نواخت. سه تار دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت‌های مختلف است.
می‌گویند سیم چهارم (بم) را درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می‌شناسند.
نت‌ موسیقی سه تار با کلید سل خط دوم می‌باشد و وسعت معمول صدای سه تار تقریبا سه اکتاو می‌باشد.

اجزای تشکیل دهنده ساز سه تار:

کاسه‌ی طنینی
صفه رو
خرک
دسته
سرپنجه
گوشی‌ها
شیطانک
دستان‌ها
سیم گیر

بربط (عود)

از دیگر آلات موسیقی ایرانی بربط است.
بربط را در زبان عربی عود می‌نامند.
از ساز‌های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، زه یا نایلون و استخوان استفاده می‌شود.
عود یکی از مهم‌ترین و معمول‌ترین ساز‌های قدیم ایران است.
دارای ۱۰ وتر است که دو به دو باهم همصدا کوک می‌شوند.
وسعت معمول صدای بربط تقریبا دو اکتاو می‌باشد و با کلید سل خط دوم و گا‌ها باکلید فا خط چهارم نت نویسی می‌شود.

اجزای تشکیل دهنده ساز عود:

کاسه‌ی طنینی
صفه رو
پل
خرک و سیم گیر
دسته
سرپنجه
گوشی‌ها
شیطانک

سنتور

سازی است به شکل ذوزنقه متساوی الساقین و زهی مضرابی مطلق. در ساخت آن از چوب و فلز استفاده می‌شود.
این ساز را نشسته در حالی که ضلع بزرگتر آن به صورت افقی در مقابل نوازنده قرار دارد، نواخته می‌شود.
نوازنده آن را با دو مضراب چوبی می‌نوازد. برای ساخت سنتور از چوب‌های محکم مثل گردو آزاد و فوفل استفاده می‌شود.
سنتور در اندازه‌های مختلفی ساخته ولی سنتور معمول ۹ خرک سل کوک است.
سنتور دارای ۷۲ سیم است که ۳۶ سیم آن در گروه‌های چهارتایی روی ۹ خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد است و ۳۶ سیم دیگر در گروه‌های چهارتایی روی ۹ خرک طرف چپ قرار دارند و رنگشان سفید است.

وسعت معمول این ساز یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر هم می‌شود.
سنتور دارای ۲۷ صدا در سه پوزیسیون است.
نت نویسی ساز با کلید سل خط دوم حامل است.

آموزشگاه موسیقی

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور:

جعبه صوتی
صفه رو
پل‌ها
خرک و مفتول روی خرک
گوشی‌ها
شیطانک
سیم گیر
کلید کوک

انواع سنتور

سنتور معمولی سل کوک
سنتور لا کوک
سنتور باس
سنتور کروماتیک
سنتور کروماتیک بم

ساز قانون

یکی از آلات موسیقی ایرانی، سازی است به نام قانون که به شکل ذوزنقه‌ی قائم الزاویه و از ساز‌های زهی مضرابی مطلق است.
در ساخت آن از چوب، پوست، فلز، استخوان و زه استفاده می‌شود.
این ساز نشسته و در حالی که ضلع بزرگتر آن روی میز یا پا‌ها به سمت نوازنده قرار دارد با دو انگشت سبابه‌ی دست راست و چپ مجهز به مضراب نواخته می‌شود.
معمولا دارای ۸۲ وتر از جنس زه، ابریشم روکش دار یا نایلون است که در قسمت بم از وتر‌های فلزی روکش دار استفاده می‌شود و اکثر آن‌ها در گروه‌های سه تایی و در قسمت بم، تکی یا دوتایی با یکدیگر همصدا کوک می‌شوند.

وسعت معمول صدای قانون در ایران حدود سه اکتاونیم است.
نت نویسی ساز قانون روی دو حامل صورت می‌گیرد. برای حدود یک اکتاو از صدا‌های بم با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم انجام می‌شود.

اجزای تشکیل دهنده ساز قانون:

جعبه صوتی
صفه رو
پوست
پرده گردان
خرک
گوشی‌ها
شیطانک
سیم گیر
کلید کوک
پل

ساز نی

از ساز‌های بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده به همین دلیل به آن نی هفت بند می‌گویند.
هنگام نواختن، هوا از دهانه‌ی نی وارد می‌شود و با انگشت‌گذاری بر سوراخ‌ها و با تغییر فشار هوا صدا‌های مختلف به وجود می‌آید.
وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است.

وسعت نی به چهار منطقه صوتی شامل صدای بم و بم‌تر، صدای اوج، صدای غیث و صدای پس غیث تقسیم می‌شود.
نت نویسی با کلید سل خط دوم انجام می‌شود.

کمانچه

کمانچه از آلات موسیقی ایرانی و از ساز‌های زهی آرشه‌ای مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان و فلز استفاده می‌شود.
طول کمانچه از پایه‌ی فلزی تا صراحی حدود ۷۵ سانتی متر است.
ساز را در حالت نشسته می‌نوازند و به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار می‌گیرد.
انگشت‌های دست چپ در طول دسته حرکت می‌کنند و آرشه با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت بر سیم‌ها کشیده می‌شود.
کمانچه دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت‌های متفاوت است.

وسعت معمول صدای آن تقریبا سه اکتاو می‌باشد.
نت نویسی کمانچه با کلید سل خط دوم حامل استفاده می‌شود و یک پرده بالاتر از ساز‌های مضرابی نت نویسی می‌شود.

اجزای تشکیل دهنده ساز کمانچه:

کاسه طنینی
پوست
خرک
گوشی‌ها
شیطانک
سیم گیر
دسته
سرپنجه
پایه

ساز قیچک

قیچک از ساز‌های زهی آرشه‌ای مقید است که در ساخت آن چوب، پوست و فلز به کار می‌رود.
این ساز در موسیقی نواحی مختلف ایران استفاده می‌شود و نواختن آن مثل ساز کمانچه است.
طول ساز حدود ۵۶ سانتی‌متر است. کوک سیم‌های قیچک معمولی به صورت پنجم‌های پایین رونده است و کوک سیم‌های سوم و چهارم در مقام‌های مختلف قابل تغییر است.

وسعت صوتی آن حدود دو اکتاو و به علت عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی ایرانی در این ساز قابل اجرا است.
نت نویسی قیچک معمولی و آلتو با کلید سل خط دوم و قیچک باس با کلید فا خط چهارم است.

اجزای اصلی ساز قیچک:

کاسه
دسته
سرپنجه
پوست
گوشی‌ها
شیطانک
خرک
سیم گیر

رباب

از ساز‌های زهی آرشه‌ای مقید است که در ساخت آن چوب، پوست و زه یا نخ نایلون به کار می‌رود.
از قدیمی‌ترین آلات موسیقی ایرانی و ساز‌های نواحی ایران است که رد آن در ادبیات و حجاری‌ها دیده می‌شود.
در بعضی نواحی آن را مانند کمانچه و با آرشه می‌نوازند و در برخی دیگر مناطق مثل تار و با مضراب می‌نوازند.
دارای ۶ وتر اصلی است که دو به دو با یکدیگر همصدا کوک می‌شوند.

وسعت معمول صدای آن حدود یک اکتاو و نیم است.
کلید نت نویسی آن برای راحتی کلید سل خط دوم است، ولی چون صدادهی حقیقی یک اکتاو بم‌تر از آن است بهتر است از کلید فا خط چهارم استفاده شود.

اجزای اصلی ساز رباب:

کاسه طنینی
دسته
سینه
سرپنجه
گشی‌ها
شیطانک
خرک
سیم گیر
دستان‌ها
پوست

تمبک

یکی از معروف‌ترین آلات موسیقی ایرانی تمبک یا تنبک است.
تمبک از ساز‌های کوبه‌ای است که نام دیگرش ضرب است.
از چوب درخت گردو، افرا یا توت به صورت یک تکه در دو قسمت تنه (حجیم‌تر) و نفیر (باریک‌تر) در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود.
اغلب تمبک‌های ارکستر در سایز‌های بزرگ و در تک نوازی‌ها در سایز کوچک می‌باشند.

نت نویسی تمبک روی حامل سه خطی است به این ترتیب که ناحیه مرکزی پوست روی خط اول، ناحیه میانی روی خط دوم و ناحیه کناری پوست روی خط سوم علامت‌گذاری شده و یا گاهی با حامل‌هایی با خطوط مختلف انجام می‌شود.

اجزای اصلی تمبک:

دهانه بزرگ
تنه
نفیر دهانه کوچک

دف، دایره، دایره زنگی

دف از ساز‌های کوبه‌ای است که در ساخت آن از چوب، پوست، فلز استفاده می‌شود.
بدنه ساز دایره‌ای شکل و قطر دهانه آن حدود ۶۰ سانتی متر است.
در طول جداره داخلی در فواصل معین حلقه‌های فلزی نصب شده است.

اجزای اصلی دف:

کمانه
شستی
پوست
حلقه‌ها
گل میخ

هم خانواده‌های دف

دایره: نوع کوچک‌تر و مجلسی دف می‌باشد.

معرفی آلات موسیقی ایرانی (سازهای موسیقی دستگاهی ایران)

دایره زنگی: دارای کمانه چوبی دایره‌ای شکل است که در طول جدار کمانه و در فواصل نزدیک شکاف‌هایی ایجاد شده‌اند و در داخل آن‌ها سنج‌های کوچک مضاعفی نصب شده است.

کتاب سازشناسی ایرانی از ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی