پیش از اینکه درباره دستگاههای موسیقی ایرانی اطلاعات بیشتر بدانیم لازم است تعریفی از دستگاه موسیقی داشته باشیم.
مجموع اجزای یک آهنگ که در یک گام یا مقام با حفظ فواصل مخصوص آن مورد استفاده قرار گرفته باشد .
البته این تعریف در آموزشگاه موسیقی چندان قابل قبول نیست .
به همین دلیل به تجزیه کلمه دستگاه میپردازیم :
این کلمه از دو جزء «دست» و «گاه» ترکیب شده است ،
از طرفی کلمه دست نه تنها در موارد مختلف در موسیقی ایران به کار میرود ،
بلکه در موسیقی مغرب زمین و همچنین سایر ملل دنیا به شدت رواج دارد .

به طور کلی این کلمه در موسیقی ملل مختلف به طور اعم و در موسیقی ایران به طور اخص به مفهوم خودِ دست انسان و یا مجموع پنج انگشت دست مورد استعمال فراوان قرار میگیرد .
در موسیقی قدیم ایران نیز از انگشتان دست حتی برای نام گذاری نت ها استفاده شده است .
به عنوان مثال به دست باز،«مطلق» و به محل قرار گرفتن انگشت دوم «سبابه» و انگشت سوم «وسطی» و به چهارم و پنجم « بنصر» و« خنصر» میگفتند .
از این سخنان میتوان نتیجه گرفت که کلمه دستگاه میتواند به مفهوم محل و موقع دست روی دسته ساز باشد.
و یا ساده تر آنکه دستگاه یعنی محل و طرز قرار گرفتن انگشتهای دست نوازنده روی دسته ساز در «گاه» ، موقع یا در نوبت معینی .

در یک نگاه کلی دستگاه را میتوان به این صورت تعریف کرد :
به دلیل کیفیت فواصل دستگاه های موسیقی ایرانی شباهتی به مقام دیگری ندارد
و به عبارت دیگر ، دستگاه در موسیقی ایرانی معنایی وسیع تر از مد داشته که تشکیل شده از آوازها ، گوشه ها و مقام و یا در بعضی موارد مقامهای خاص خود .

انواع دستگاههای موسیقی ایرانی در آموزشگاه خوانندگی

۱- شور:

دستگاه شور : شور عجیبی دارد !
ساده و صمیمی و بی تکلف است .
اغلب اولین دستگاهی ست که می آموزند ، از این روی بسیار خاطره انگیز است .
شور ؛ ابتدای راه هست و آغاز دلدادگی ! تقلا و تلاشی است برای در کنار یار بودن .
از غم و اندوه و نفرت گرفته تا شادی و عشق و سرور را در خود جای داده . آری ، شور سرشار از پارادوکس ها و چند گانگی هاست !
چون نام شورانگیزش عالی ترین و ژرف ترین احساسات و عواطف را بیان می کند و هرگز خود را در حصار یک حس و کلام نمی بیند .
و چون تازه دلدادگان ، در مناظرات و سوال و جواب ها ، شیدایی و شیوایی خود را دارد که شاید یکی از برجسته ترین ویژگی هایش باشد

اغلب نغمات طوایف و ایلات و عشایر در زمینه این دستگاه است.
آواز شور از جذبه و لطف خاصی برخوردار است که بسیار شاعرانه و دلفریب است.
آواز شور ریشه عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد که بیانگر تصوف و عرفان ایرانی است.

• آواز یا نغمه ابوعطا:
  ابوعطا آوازی است که بین عامه مردم رواج فراوان دارد و از لطافت و زیبایی خاصی برخوردار است.
• آواز یا نغمه بیات ترک:
  این آواز حالت یکنواختی دارد. آواز بیات ترک علیرغم نامش صددرصد ایرانی است;
  بیات ترک را پیش از این بیات زند می خوانده اند.
•  آواز یا نغمه افشاری:
  افشاری، آواز متاثر کننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه درونی دارد.
•  آواز یا نغمه دشتی:
  دشتی از زیباترین متعلقات مقام شور به حساب می آید که آن را آواز چوپانی نامیده اند.
  این آواز با آن که غم انگیز و دردناک است; درعین حال بسیار لطیف و ظریف است.
  احتمالا اصل این نوع آواز متعلق به چوپان ناحیه دشتستان واقع در استان فارس می باشد.
  امروزه این آواز وسعت بیشتری یافته و در شمال ایران با تغییر شکل مختصری به نغمه گیلکی تغییر یافته است.
  این آواز بین مردم گیلان رواج فراوانی دارد.

۲- همایون:

همایون آوازی است باشکوه و مجلل، آرام و درعین حال بسیار زیبا و دلفریب.
برطبق قول مرحوم روح الله خالقی: «همایون ناصحی است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درددل می کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می کند و پند می دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست شناسند.

• بیات اصفهان: آواز بیات اصفهان از آوازهای قدیم ایرانی است. آوازی جذاب و گیرا است که ریتمی بین شادی و غم دارد.

۳- ماهور:

ماهور طبیعی ترین گام و اساس موسیقی فرنگی است.
ماهور آوازی است با وقار و ابهت و شوکت خاصی به شنونده القا می کند و آهنگ ساز برای بیان شجاعت ها و دلیری از این آواز استفاده می کند.
ماهور چون قرین موسیقی فرنگی است، بین جوانان جایگاه خاصی دارد.
اما در مجموع آواز ماهور طرب انگیز و شاد می باشد.

۴- چهارگاه:

سه گاه و چهارگاه با یکدیگر پیوستگی خاصی دارند.
چهارگاه از نظر علمی مهمترین مقام موسیقی ایرانی است.
این آواز نماینده جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ایرانی است.
بطوری که تمام صفات عالی و ممتاز گام های ایرانی را می توان در چهارگاه به طور یکجا پیدا کرد.

۵- سه گاه:

سه گاه از نغمه های قدیم ایران بوده و نام آن در کتاب های تاریخ موسیقی ایرانی نیز آمده است.
آواز سه گاه ریشه کاملا ایرانی دارد.
البته سه گاه درمیان ترک ها استعمال زیادی دارد و آنها درخواندن این آواز مهارت زیادی دارند.
اما فارسی زبان ها آن را طور دیگری می خوانند.
در هردو، آواز باحزن و اندوه و با تاثیر و تالم بسیار همراه است.

۶- راست پنجگاه:

این دستگاه در بین دستگاه ها از همه کمتر اجرا می شود. بعضی موسیقیدان ها معتقدند که این دستگاه به قصد تعلیم بنا شده است.
راست پنج گاه ترکیبی است از سایر مقام ها و در این آواز می توان به تمام مقام های ایرانی وارد شد.
از این رو می توان تمام احساساتی که در دستگاه های موسیقی ایرانی است را با راست پنج گاه ایجاد نمود.
راست پنج گاه آواز کاملی است; زیرا دارای تمام حالات و صفات آوازهای دیگر نیز هست.

۷- نوا:

نوا از دیگر دستگاههای موسیقی ایرانی هفت گانه است که آوازی است درحد اعتدال و آهنگی ملایم و متوسط دارد،
نه زیاد شاد و نه زیاد حزن انگیز.
نوا را آواز خوب گفته اند و معمولا درآخر مجلس می نواختند.
معمولا اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را برای نوا انتخاب می کنند زیرا تاثیر بسیار زیادی در شنونده ایجاد می کند.